Romen dili hakkında

Romence 24 milyon+ civarında insan tarafından konuşulur. Romanya’nın (yaklaşık 20 milyon) ve Moldova’nın (yaklaşık 3 milyon) resmi dilidir. Sırbistan’ın özerk Vojvodina eyaletinde de (yaklaşık 35 bin) yine resmi bir sıfatı bulunur. Aynı zamanda Avrupa Birliği’nin resmi dillerinden birisidir.

Romanya, Moldova ve Vojvodina’nın dışında , aynı zamanda Ukrayna’da (410 bin +), Rusya’da (180 bin +), Sırbistan’ın diğer bölgelerinde (40 bin +) ve Macaristan’da da Romenler yaşar. İsrail’de Romen kökenli 218 bin kişi vardır. Ukrayna’da Blia Tserkva ve Tarasivtsi köylerinde Romence yerel dil olarak kabul edilmiştir.

1989’dan sonra pek çok Romen batıya göç ederek Avrupa’nın çeşitli ülkelerinde yaşamaya başlamıştır. 2010 yılında sadece İspanya’da 800 bin, İtalya’da 1 milyon Romen yerleşik hayata geçmiştir.

DİLİN KÖKLERİ

Romen dilinin kökeni ana lehçe olarak genellikle Dacoromanian (Dacia Romencesi) olarak görülür. Diğer Romen lehçeleri daha az kullanılmaktadır. Bunlar: Arnavutluk, Bulgaristan, Yunanistan ve Makedonya’da 200 bin kişi tarafından konuşulan Aromanian (Makedon Romencesi), Moglena, Yunanistan ve Makedonya’da 5000 kişi tarafından konuşulan Megleno Romencesi ve Istria ile Hırvatistan’da 500 ila 1500 kişi tarafından konuşulan Istro Romencesidir.

Dac lehçesi kendi içinde bazı alt lehçelere ayrılmıştır ancak aralarında çok az farklılıklar yer alır. Güney lehçeleri Oltenia, Muntenia ve Dobruca bölgelerinde konuşulurken, kuzey lehçeleri de Transilvanya ve Moldova’da konuşulmaktadır.

Romence, Latin dil ailesine aittir. Yani İspanyolca, Portekizce, Fransızca ve İtalyanca gibi Latin dilinin gelişimiyle ortaya çıkmıştır. Roma imparatoru Trajan, Dacia’yı 101-106 yıllarında fethetmiş ama yönetimi ise sadece kısa bir zaman aralığında mümkün olabilmiştir. 271’de de imparator Aurelian, Roma ordusunu ve yönetimini Dacia’dan geri çekmiştir. Buna karşın, bu kısa zaman aralığı bölgenin latinleşmesi için yeterli olmuştur.

FARKLILIKLAR

Geçiş sürecinde Proto-Romence diğer Latin bölgelerinden ayrılmış ve aynı zamanda yukarıda bahsi geçen lehçelere bölünmüştür. İzolasyonu nedeniyle Romence diğer Latin dillerinden farklı bir şekilde evrim geçirmiştir. Mesela Romencede tipik olarak değişiklik gösteren sesler:

• • qu → p
  • gu → b
  • ct → pt
  • l → r

olarak örnek gösterilebilir.

Romence aynı zamanda bazı dillerde değişmiş olan bir takım Latin seslerini de halen korumaktadır. Buna en güzel örnek  olarak “au” verilebilir.

Romencenin en dikkat çekici özelliği belki de isim ve sıfatlardaki bozulmalardır. Latincede olduğu gibi Romencede de dişi, erkek ve nötr kelime ayrımı bulunur. Aynı zamanda Latincede var olan bazı durumlar da yine bu dilde korunmuştur. Bozulmalar daha çok belirtili ifadelerde kelimelerin sonuna eklenen eklerde karşımıza çıkar;

• • İspanyolca: el estudiante
  • İtalyanca: lo studente
  • Fransızca: l’étudiant
  • Romence: studentul

Romencedeki fiil çekimleri de diğer Latin dillerinden farklılık gösterir. Mesela, Romencede gelecek zaman ifade edilirken Latincedeki velle fiili kullanılırken (Lat. volo cantare → Rom. voi cânta), diğer Latin kökenli dillerde bu kullanım Latincedeki habere fiilinin sona eklenmesiyle gerçekleşir (Lat. cantare habeo → İsp. cantaré, İta. canterò, Fra. chanterai)

MODERN ROMENCE

Ortaçağ boyunca Slav kilisesi Romanya’da medeniyetin dili olmuştur ve yazılı Latince unutulmuştur. Özellikle başta Slav dillerinden olmak üzere Romenceye bu dönemde Yunanca, Türkçe ve Macarcadan da pek çok kelime girmiştir. Devşirilen bu kelimeler Romenceye diğer Latince kökenli dillere oranla daha farklı, egzotik bir tat vermiştir.

Bilinen en eski Romence metine 1521 yılında yazılmış olan Neacşu’nun mektubunda rastlanır. Kiril alfabesiyle yazılan bu mektuptaki yazım şekli 1862’ye kadar kullanılmıştır. Sovyet etkisi nedeniyle Kiril alfabesinin Moldova’daki kullanımı ise 1989’a kadar sürmüştür. Ancak Moldova alfabesi, Romanya’da kullanılandan farklılık göstermiştir. Transnistria taraflarında bazı insanların halen Kiril alfabesini kullanmaya devam ettikleri bilinmektedir.

Alfabenin değişmesinden ayrı olarak, 19. yüzyılda dil aynı zamanda yeniden Latinleşme sürecine girmiştir. Kelime haznesi gelişmiş ve büyük değişikliğe uğramış, dışarıdan, özellikle Fransızcadan, yeni kelimeler alınmıştır. Modern Romencenin %40 oranında Fransızcadan alınan kelimelerden oluştuğu tahmin edilmektedir. Romencedeki kelimelerin %80’i Latin kökenlidir. Bunlar ya doğrudan Latinceden gelmiştir veya diğer Latin kökenli dillerden alınmıştır. Günümüzde özellikle İngilizceden de bir takım kelimeler Romenceye dahil olmaya başlamıştır.

KAYNAK: ROMANIAN GRAMMAR – MIKA SARLIN (2014 – 2.BASKI)